- Εισαγωγή
- Γκογκαλάκης Γ. Μητρούσης – Καπετάν Μητρούσης
- Δούκας Γ. Δούκας – Καπετάν Ζέρβας
- Εμμανουήλ Παπάς
Εισαγωγή
Από την ημέρα που η πόλη των Σερρών πέρασε στα χέρια των Τούρκων έως την ημέρα της Απελευθέρωσής της οι Σερραίοι αγωνίστηκαν για να διαφυλάξουν την θρησκεία , την παράδοσή τους και να αποτινάξουν το ξένο ζυγό. Οι συνθήκες ζωής των Σερραίων την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν βασανιστικές.
Ο Παπασυναδινός στη Χρονογραφία του, περιγράφοντας τη συμβίωση τους με τους Τούρκους κάνει λόγο για κρεμάλες, διαρπαγές, παλουκώματα και εξισλαμισμό.
Ο Ν. Πέτροβιτς αναφέρει πως στην περιοχή της Ζίχνης για να μην μαθαίνουν τα μικρά παιδιά ελληνικά τους έκοβαν τη γλώσσα.
Στις αρχές του 19ου αιώνα αγωνίστηκε εναντίον του Ισμαήλ μπέη ο Σερραίος Οπλαρχηγός Τσέλιος Ρουμελιώτης στο βουνό Μενοίκιο. Πλήθος έγγραφα αλλά και τραγούδια του λαού μαρτυρούν πως υπήρχαν ένοπλες επαναστατικές ομάδες στα Σερραϊκά βουνά πριν και μετά την επανάσταση.
Ο πιο σημαντικός αγωνιστής της Μακεδονίας την προεπαναστατική περίοδο θεωρείται ο Νίκος Τσάρας που καταγόταν από την περιοχή της Ζίχνης.
Η πόλη των Σερρών ήταν από τις πρώτες πόλεις της Μακεδονίας που η Φιλική Εταιρεία ίδρυσε πυρήνα και μύησε μεγάλο αριθμό ανθρώπων όπως τοΜητροπολίτη Χρύσανθο, τους αδελφούς Σκανδάλη, τον Κώστα Κασομούλη και άλλους πολλούς.
Μετά την κήρυξη της επανάστασης η πόλη των Σερρών και η περιοχή της παίζει σπουδαίο ρόλο στην προεργασία του κινήματος.
Σπουδαία μορφή του 1821 θεωρείται ο Εμμανουήλ Παπάς που γεννήθηκε το 1772 στη Δοβίστα Σερρών (σημερινή κοινότητα Εμμανουήλ Παπά). Ο πατέρας του Δημήτριος ήταν παπάς και έτσι πήρε το επώνυμο η οικογένεια. Παρά το γεγονός πως γνώριζε λίγα γράμματα ο Εμμανουήλ Παπάς κατόρθωσε να αποκτήσει σπουδαία κοινωνική θέση. Το 1793 μετά το γάμο του εγκαταστάθηκε στις Σέρρες και ασχολήθηκε με το εμπόριο. Απέκτησε μεγάλη περιουσία και σύντομα έγινε τραπεζίτης και δανειστής των πιο ισχυρών μπέηδων.
Ο Παπάς μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του από τον Κιαζήμ μπέη ,που του χρεώσταγε πολλά χρήματα, έφυγε κρυφά το 1817 στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί ,αφού του επέστρεψαν τα χρήματα αγόρασε -εκτελώντας εντολές του Υψηλάντη- όπλα και πολεμοφόδια και στις 23 Μαρτίου του 1821 αναχώρησε για το Άγιο Όρος που είχε επιλεγεί ως το ορμητήριο και τόπος επανάστασης στη Μακεδονία. Από εκεί έστειλε μήνυμα στην Υδρα να στείλουν καράβια για να προσβάλουν τη Θεσαλονίκη από τη στεριά και τη θάλασσα.
Μάταια προσπάθησε να συντονίσει τη δράση των οπλαρχηγών της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας, αφού μόνο ο Διαμαντής Νικολάου που η δράση του ήταν ξακουστή στον Όλυμπο, συνέπραξε μαζί του. Ακολούθησαν δραματικά γεγονότα όπως έλλειψη οπλισμού, τροφής καθώς και η αποχώρηση του ελληνικού στόλου. Μετά την εισβολή του Μεχμέτ πασά Θεσσαλονίκης στην Κασσάνδρα, η επανάσταση της Χαλκιδικής έληξε άδοξα. Ο Εμμανουήλ Παπάς μαζί με το γιο του και λίγους συντρόφους έφυγε από το Άγιο Όρος με κατεύθυνση τη Νότιο Ελλάδα. Στο καράβι όμως έπαθε αποπληξία και έχασε τη μάχη με το θάνατο. Μεταφέρθηκε στην Ύδρα, όπου και έγινε η ταφή του στις 5 Δεκεμβρίου του 1821 με τιμές στρατηγού.
Ο τάφος του δεν σώθηκε, παρά μόνο μια σπασμένη πλάκα με επίγραμμα που μεταφέρθηκε στις Σέρρες το 1957 και αργότερα όταν στήθηκε στην πλατεία Ελευθερίας το άγαλμά του μπήκε στην πρόσοψη της οστεοθήκης.
Μεγάλος είναι ο κατάλογος με τους Σερραίους που θυσιάστηκαν για τον αγώνα. Ένας από αυτούς ήταν και ο Ζαχαρίας Αθανασίου που γεννήθηκε το 1798. Παρά το γεγονός πως πριν την επανάσταση κατείχε σημαντική κοινωνική και επαγγελματική θέση στην Αίγυπτο, την εγκατέλειψε για να λάβει μέρος στην επανάσταση. Πολέμησε στα Δερβενάκια και σε μια μάχη έχασε το ένα του χέρι. Πέθανε το 1850.
Γκογκαλάκης Γ. Μητρούσης – Καπετάν Μητρούσης
(1882-1907)
Ήρωας του Μακεδονικού αγώνα από το Άνω Χομόντος Σερρών. Ξεκίνησε από φιλήσυχος γεωργός και παλαιστής των πανηγύρεων, για να γίνει πράκτορας του Μακεδονικού αγώνα.
Όταν στις 1/9/1906 οι Βούλγαροι έκαψαν το σπίτι του και σκότωσαν την γυναίκα του, έφυγε και κατατάχτηκε στο ένοπλο αντάρτικο σώμα του καπετάν – Γιαγκλή.
Ύστερα από τα γεγονότα της Μονοκκλησιάς πήγε στην Αθήνα όπου εκπαιδεύτηκε στα όπλα και επέστρεψε για να οργανώσει τη δική του ομάδα.
Στις 14/7/1907 κυκλώθηκε με άλλα τέσσερα παλικάρια του προδομένος , στο σπίτι του Ιερέα Παπαθανάση, δίπλα στην εκκλησία της Ευαγγελίστριας στα κάτω Καμενίκια Σερρών. Στη μάχη που ακολούθησε πήρε μέρος ολόκληρη η τουρκική φρουρά Σερρών και 500 άτακτοι. Σκοτώθηκαν 35 Τούρκοι στρατιώτες, ένας αστυνομικός και ο διοικητής της αστυνομίας. Από τους πέντε Έλληνες, ο Τουρλεντές που ήταν φοιτητής της νομικής, σκοτώθηκε στο καμπαναριό της εκκλησίας, ο Μητρούσης και ο Μιχάλης Ουζούνης αυτοκτόνησαν και οι Ούρδας και Παναγιώτου πιάστηκαν για να κρεμαστούν στις 3/12/1907.
Η λαϊκή μούσα αποτύπωσε τον αγώνα του Καπετάν Μητρούση σε ένα θαυμάσιο Δημοτικό τραγούδι:
“Μητρούσης Καπετάνιος
Θεόν παρακαλεί,
να έμπει μέσ’ τα Σέρρας
να σύρει το σπαθί…”
Δούκας Γ. Δούκας – Καπετάν Ζέρβας
(1879 – 1938)
Σερραίος οπλαρχηγός και γενικός αρχηγός των ανταρτών της περιοχής Ζίχνης και Παγγαίου κατά το Μακεδονικό Αγώνα. Πολύ νέος πιάστηκε από τις τουρκικές αρχές, δραπέτευσε και πήγε στην Αθήνα (1903). Εκπαιδεύτηκε σ’ ένα κρυφό στρατόπεδο για αντάρτες και μπήκε στην ομάδα του καπετάν Βάρδα στη Δ. Μακεδονία.
Στα 1905 άρχισε τη δράση του στην επαρχία Φυλλίδας με σώμα 20 ανδρών. Υπήρξε από τους μεγαλύτερους αρχηγούς του Μακεδονικού Αγώνα. Εύστροφος, ψύχραιμος, έντιμος, γρήγορος και μυαλωμένος. Κατά την είσοδό του στην πόλη των Σερρών (1908) με την ανακήρυξη του Συντάγματος, η μητέρα του τον στεφάνωσε με χρυσό στεφάνι, δώρο της ελληνικής κοινότητας Σερρών.
Με την κήρυξη του Βαλκανοτουρκικού πολέμου επιστράτευσε 100 παγγαιοχωρίτες και κατέλυσε τις τουρκικές αρχές, υψώνοντας την ελληνική σημαία και απελευθερώνοντας πρώτος το διαμέρισμα Παγγαίου και Τσάγεζι εν ονόματι του ελληνικού κράτους.
Ο Εμμανουήλ Παπάς (1772 – 1821) ξεκίνησε από το χωριό Δοβίστα Σερρών, σημερινό Εμμ. Παπάς, με πολύ λίγες γραμματικές γνώσεις, για να εξελιχθεί σε μεγαλέμπορα των Σερρών με καταστήματα στη Βιέννη και στην Κωνσταντινούπολη.
Η περιουσία του, κινητή και ακίνητη, γρήγορα ξεπέρασε τις 300.000 τάλιρα εποχής. Η τεράστια αυτή οικονομική επιφάνεια επέτρεψε στον Εμμ. Παπά να γίνει ο κατ’ εξοχήν δανειστής των τούρκων μπέηδων και αγάδων της πόλης των Σερρών αλλά και της περιφέρειας. Με τον τρόπο αυτό κατάφερε να έχει στενές σχέσεις αλλά και να επηρεάζει τον τότε πανίσχυρο τοπάρχη Ισμαήλ Μπέη, που υπήρξε ένας άλλος σχεδόν Αλή Πασάς των Ιωαννίνων για τα Σέρρας. Ο Εμμ. Παπάς χρησιμοποίησε τις “σχέσεις” του αυτές προς όφελος των συμπατριωτών του που δοκιμάζονταν σκληρά, υποστηρίζοντας και προφυλάσσοντάς τους.
Τον Ισμαήλ Μπέη, ύστερα από τον θάνατό του, διαδέχθηκε ο γιος του Γιουσούφ Μπέης Σέρεσλης, άτομο ιδιαίτερα επιρρεπές και έκδοτο σε ασωτείες και σπατάλες. Αυτό τον ανάγκασε να δημιουργήσει ακόμη μεγαλύτερα χρέη από ότι ο πατέρας του, χρέη που έφτασαν τις 40.000 μαχμουντιέδες, δηλαδή ένα περίπου εκατομμύριο χρυσές δραχμές με αποτέλεσμα να μην μπορεί να ανταποκριθεί στην εξόφλησή τους. Μόνο ύστερα από πιέσεις και κατόπιν επιμονής του Εμμ. Παπά για εξόφληση των χρεών του ο “αισχροκερδής διοικητής” θα του δώσει τα μισά από όσα του χρωστούσε αλλά ταυτόχρονα θα τον απειλήσει και με θάνατο.
Έτσι, τον Οκτώβριο του 1817, ο Εμμ. Παπάς θα αναγκασθεί να φύγει κρυφά από τα Σέρρας με προορισμό του την Κωνσταντινούπολη, αφήνοντας τη φύλαξη της οικογενείας του στο μητροπολίτη Χρύσανθο. Στην Κωνσταντινούπολη ο Σερραίος προύχοντας γνωρίζεται με τον φιλικό Κων/νο Παπαδάτο, που ύστερα από δύο χρόνια και συγκεκριμένα στις 21 Δεκεμβρίου 1819 και σε ηλικία 47 χρονών, θα μυήσει στη Φιλική Εταιρεία. Στη διάρκεια της μύησης, ο Εμμ. Παπάς θα υποσχεθεί με “αφιερωτικόν” του προς τον Χρύσανθο ότι θα καταθέσει στο ταμείο της 1000 γρόσια με το αιτιολογικό όπως αυτό χρησιμοποιηθεί για “την δημιουργουμένην και μάλλον ήδη ενεργουμένην Σχολήν της Πατρίδος”. Η μύηση αυτή του Εμμ. Παπά σημειώνεται με τον εξής αριθμό και χαρακτηριστικά: “Εμμανουήλ Παπάς, Σέραλης, Χρονών 47. Δια Κωνσταντίνου Παπαδάτου. 1819 Δεκεμβρίου 21 Κωνσταντινούπολις. Τω Αγίω Σερρών Χρυσάνθω εις Σέρρας Γρ. 1000”.
Όμως, στην Κων/πολη, ο Εμμ. Παπάς καταφέρνει εκτός των άλλων και μέσω της παρέμβασης της Υ. Πύλης να εισπράξει τελικά και το χρέος του Γιουσούφ. Στα Σέρρας, την απουσία του προσπαθεί να καλύψει ο μεγαλύτερος γιος του ο Αθανάσιος, ο οποίος τον αντικαθιστά στις διάφορες εργασίες του και ο οποίος δε θα διστάσει να δανείσει ακόμη και άτοκα (9.843 και 14 παράδες) στους κατοίκους της ιδιαίτερης πατρίδας του πατέρα του, χρήματα που τελικά δεν εισπράχθηκαν ποτέ και σε εποχή που κυριολεκτικά οργίαζε η τοκογλυφία.
Περιγραφή
Δεν υπάρχει κάποια αποτύπωση της φυσιογνωμίας του μεγάλου αυτού τέκνου της Σερραϊκής γης ούτε σε ζωγραφιά, ούτε σε κάποια γκραβούρα της εποχής. Αλλά, ούτε και κάποια περιγραφή του. Η μοναδική αναφέρεται από τον Ευάγγελο Στράτη στο βιβλίο του που κυκλοφόρησε στα 1914. Και από αυτό δανειζόμαστε τα όσα γράφει γι’ αυτόν ο Σερραίος λόγιος και ιστορικός. Ο Εμμ. Παπάς – γράφει ο Ευ. Στράτης – “…ην μέτριος το ανάστημα και ωκύπους. Ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά φέρονται, ο μακρύς λαιμός, οι μακροί ωσαύτως δάκτυλοι των χειρών, το ευρύ μέτωπον, το αέτειον όμμα, οξύ και εταστικόν όσον ουδενός άλλου εν Δοβίστη και Σέρραις. Ην προς τούτοις τους λόγους μειλίχιος, μετά μειδιάματος πάντοτε λαλών βραδέως δε και ησύχως τας λέξεις προφέρων. Έλεγεν ολίγα και σοβαρά, αναμένων πάντοτε τους άλλους να ομιλήσωσι και ερωτώμενος μόνον να απαντά. Εν συνεδριάσει η συναναστροφή ελάμβανε τον λόγον τελευταίος, εκφέρων γνώμην πάντοτε ορθήν, ην ευλαβώς παραδέχοντο οι παρεστώτες…”
Ο αγώνας του
Στην Κωνσταντινούπολη, ο Εμμ. Παπάς και κατόπιν εντολής του Αλέξ. Υψηλάντη, προκειμένου να προετοιμάσει τον ξεσηκωμό των κατοίκων της Μακεδονίας, αγοράζει όπλα και πολεμοφόδια και στις 23 Μαρτίου 1821 τα φορτώνει σε καράβι και αναχωρεί για το Άγιο Όρος, που θεωρούνταν σαν ο πλέον “κατάλληλος τόπος” για τον επικείμενο ξεσηκωμό. Εκείνη την εποχή στα 20 μοναστήρια της Χερσονήσου του Άθω μόναζαν 3.000 άνδρες, αριθμός κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητος για στρατολόγηση, ενώ αρκετοί από αυτούς είχαν κιόλας μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία.
Ο Εμμ. Παπάς αποβιβάζεται στην Μονή Εσφιγμένου και αμέσως δίνει το έναυσμα της Επανάστασης πρώτα στα γύρω χωριά και ύστερα σχεδόν σε όλα. Στις 2 Ιουνίου οι ελληνικές δυνάμεις προελαύνουν προς τη Θεσσαλονίκη αλλά στην ουσία πρόκειται για “ρέπελο ασκέρι” που δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς ενισχύσεις, πολεμοφόδια και το κυριότερο ηγεσία. Γι αυτό και η Επανάσταση στη Χαλκιδική θα συρρικνωθεί γρήγορα και οι επαναστάτες θα περάσουν 4 ½ μήνες (Ιούνιος – Οκτώβριος 1821) αποκλεισμένοι στις δύο χερσονήσους. Είναι η εποχή που ο Δημ. Υψηλάντης ονομάζει τον Παπά “πληρεξούσιον αρχηγόν και διοικητήν των στρατιωτικών δυνάμεων του Αγίου Όρους της Κασσάνδρας και της Θεσσαλονίκης”.
Αλλά το επαναστατικό κίνημα του Εμμ. Παπά όπου να ‘ναι φτάνει στο τέλος του. Η πτώση της Κασσάνδρας και “η αντιδραστική στάση” των μοναχών κάνουν την κατάσταση απελπιστική, ενώ άγριος, αποφασιστικός ακάθεκτος εισβάλλει ο Μεχμέτ Εμίν πασάς της Θεσσαλονίκης καταστρέφοντας, καίγοντας, σφάζοντας και ισοπεδώνοντας τα πάντα. Και τότε ο Εμμ. Παπάς θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει την Μονή Εσφιγμένου, να μπει σε ένα καράβι και να πάρει την κατεύθυνση της Ύδρας, έχοντας μαζί του, το μικρό του γιο τον Γιαννάκη καθώς και το προσωπικό του αρχείο.
Όμως, οι μέχρι τότε κακουχίες, η κούραση αλλά και η απογοήτευση είχαν φθείρει την υγεία του Σερραίου επαναστάτη, με αποτέλεσμα να πάθει καρδιακή προσβολή και να πεθάνει, πριν το καράβι φθάσει στην Ύδρα, στην οποία και θάφτηκε το σώμα του στις 5 Δεκεμβρίου 1821 με τιμές στρατηγού. Στις 17/5/66 τα οστά του μεταφέρθηκαν στα Σέρρας και τοποθετήθηκαν στη βάση του ανδριάντα του ήρωα, που κοσμεί την κεντρική πλατεία Ελευθερίας.
Τα παιδιά του
Ο Εμμ. Παπάς είχε έντεκα παιδιά (8 αγόρια και 3 θυγατέρες). Παραθέτουμε τα ονόματά τους, έτσι όπως αυτά αναφέρονται από τον ίδιο μαζί με την ημερομηνία γέννησης τους στο προσωπικό του αρχείο:
1. Αθανασάκης (25 Αυγούστου 1794) – Αποκεφαλίστηκε στη Χαλκίδα.
2. Αναστασάκης (13 Ιουνίου 1796) – Αγωνίστηκε στην άμυνα του Μεσολογγίου
3. Γιαννάκης (29 Σεπτεμβρίου 1798) – Σκοτώθηκε με τον Παπαφλέσσα στο Μανιάκι
4. Νεραντζή (13 Απριλίου 1801)
5. Νικολάκης (7 Μαρτίου 1803) – Σκοτώθηκε στο Καματερό Αττικής πολεμώντας με αρχηγό τον Γ. Καραϊσκάκη
6. Μιχαήλος (24 Μαίου 1805)
7. Γιώργης (25 Αυγούστου 1807)
8. Ελένη (19 Μαίου 1809)
9. Αλέξανδρος (23 Οκτωβρίου 1811)
10. Ευφροσύνη (23 Οκτωβρίου 1813)
11. Κωστάκης (26 Αυγούστου 1816)
Σημείωση: Τα στοιχεία για τον Εμμ. Παπά καθώς και τα ονόματα των παιδιών του είναι από το βιβλίο του καθηγητή της Ιστορίας Αποστόλου Ε. Βακαλόπουλου: “Εμμανουήλ Παπάς – “Αρχηγός και υπερασπιστής της Μακεδονίας” – Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΤΟΥ”, έκδοση: “Ίδρυμα μελετών χερσονήσου του Αίμου” Θεσσαλονίκη 1981.
