Η αρχαία πόλη της Αμφιπόλης ήταν κτισμένη σε λόφο στην αριστερή όχθη του Στρυμόνα, σε απόσταση 4,5 χιλιομέτρων από τη θάλασσα.
Στο πιο ψηλό σημείο της βρισκόταν η «Ακρόπολη», η οποία προφυλασσόταν με τείχος. Λόγω της θέσης της, των φόρων που εισέπρατε και της παραγωγής ναυπηγησίμων ξύλων, ανέπτυξε σπουδαίο πολιτισμό, που αποδεικνύεται από τα καταπληκτικά ευρήματα των τάφων της εποχής της ακμής της, τα διάφορα λεπτότατης τέχνης κοσμήματα γυναικών, τα μικρά αριστοτεχνικά αγαλματίδια και αγγεία σπάνιας και εξαιρετικής τέχνης.
Ο Δημοσθένης στους λόγους του τόνιζε τη σημασία της πόλης γιατί η πόλη ήταν κατάλληλη για τα λιμάνια της για την ναυπηγήσιμη ξυλεία της, τα μεταλλεία χρυσού και αργυρού του Παγγαίου και την εύφορη πεδιάδα της. Η Αμφίπολη οφείλει τη μεγάλη ακμή της στους δεσμούς της με την Αθήνα, αφού για πολλούς αιώνες υπήρξε κέντρο ακτινοβολίας του αθηναϊκού πνεύματος.
Τοενδιαφέρον των Αθηναίων για την Αμφίπολη εκδηλώθηκε από το 605 π.Χ. Το 466 π.Χ ένα σώμα 10.000 ανδρών επιχείρησαν την κατάληψή της. Η εκστρατεία απέτυχε και οι πέντε στρατηγοί που είχαν ηγηθεί της εκστρατείας δεν σώθηκαν από την σφαγή. Το 435 π.Χ η πόλη κατελήφθη από τον `Αγνωνα που απώθησε τους Ηδωνούς και έκτισε νέα πόλη που την ονόμασε Αμφίπολη. Το 424 π.Χ ο Λακεδαιμόνιος στρατηγός Βρασίδας επικεφαλής Σπαρτιατικού στρατεύματος και με τη βοήθεια των Αργιλίων εγκαθιστά φρουρά κοντά στην Αμφίπολη. Ο στρατηγός των Λακεδαιμονίων πετυχαίνει την παράδοση της πόλης προλαβαίνοντας τον Θουκιδίδη.
Οι Αθηναίοι χάσαν την Αμφίπολη και ο Θουκιδίδης κατηγορήθηκε ως δοσίλογος έναντι των Αθηναίων και καταδικάσθηκε σε εικοσαετή εξορία. Ο Θουκιδίδης δεν επέστρεψε στν Αθήνα φοβούμενος την ποινή του θανάτου.
Το 422 π.Χ ο Κλέων ο Δημαγωγός έπεισε τους Αθηναίους και με 300 ιππείς, 1200 πεζούς και 30 πλοία αποβιβάστηκε στη Χαλκιδική με κατεύθυνση την Ηιόνα που ήταν το επίνειό της. Ο Βρασίδας αφού άφησε το μεγαλύτερο μέρος του στρατού στην Αμφίπολη, με 2000 πεζούς και 300 ιππείς στρατοπέδευσε στους πρόποδες των Κερδυλλίων. Η μάχη ήταν σφοδρή και η ήττα των Αθηναίων ακόμη μεγαλύτερη που αναγκάστηκαν να τραπούν σε φυγή. Από τη σύγκρουση, το θάνατο βρήκε ο Κλέων όπως και ο στρατηγός των Λακεδαιμονίων Βρασίδας.
Μια ακόμη αποτυχημένη προσπάθεια κατάκτησης επιχείρησαν οι Αθηναίοι το 415 π.Χ. Ακολούθησε η τελευταία προσπάθεια το 359 π.Χ και πάλι χωρίς επιτυχία.
Ο Φίλιππος το 358 π.Χ εκμεταλλευόμενος της αδυναμίας των Αθηναίων κατέλαβε την Αμφίπολη.
Ημάχη της Πύδνας το 167 π.Χ ήταν η αρχή της παρακμής του Ελληνισμού. Οι Ρωμαίοι κακακτητές διέλυσαν το άλλοτε παντοδύναμο κράτος των Μακεδόνων. Ο Παύλος Αιμίλιος έκανε την Αμφίπολη πρωτεύουσα του πρώτου τμήματος της χώρας και την ονόμασε «Η Μακεδόνων πρώτη». Από το λιμάνι της αναχώρησαν ρωμαϊκά πλοία γεμάτα με τους θησαυρούς των Μακεδόνων βασιλιάδων.
Το 147 π.Χ οι νέα γενιά των Μακεδονων επαναστάτησε κατά των Ρωμαίων.
Από την Αμφίπολη πέρασε το 51 π.Χ ο Απόστολος Παύλος. Δεν αναφέρεται εάν έκτισε εκκλησία αλλά η Αμφιπολη στις «Πράξεις Αποστόλων» αναφέρεται ως έδρα Επισκόπου.
Τα ίχνη της Αμφίπολης χάνονται στα χρόνια της παρακμής των Ρωμαίων. Μετά την πτώση των Ρωμαίων, την Αμφίπολη κατέλαβαν οι Ερούλοι, οι Βησιγότθοι και οι Σλάβοι.
Το 1342 κατελήφθη από τους Σέρβους και το 1373 από τους Τούρκους, δέκα χρόνια πριν την οριστική κατάληψη των Σερρών από τον Μπέηλερμπεη Τιμουρτάς.
Ο Λέων της Αμφιπόλεως
Υπάρχουν πολλές εκδοχές για τους λόγους που οδήγησαν στη δημιουργία αυτού του αξιοθαύμαστου μνημείου.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Αρραντόπουλο μετά από πρόταση του Περικλή (κατά το 437-436 π.Χ) ο `Αγνωνας έστησε τον μαρμάρινο λέοντα σε ανάμνηση των μεγάλων θυσιών των Αθηναίων.
Μια δεύτερη εκδοχή αναφέρει ότι το μνημείο στήθηκε προς τιμήν του Σπαρτιάτη στρατηγού Βρασίδα.
Μετά τις ανασκαφές του 1937 ο καθηγητής της αρχαιολογίας Oscar Broneer υποστήριξε πως ο μαρμάρινος λέοντας στήθηκε προς τιμήν του Λαομέδοντος εμπίστου συναγωνιστεί και συντρόφου του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Σύμφωνα με την εκδοχή του καθηγητή Λαζαρίδη είναι έργο του 4ου αιώνα π.Χ και δημιουργήθηκε προς τιμήν του Λεωσθένη ναυάρχου του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Τέλος, σύμφωνα με τον Σερραίο ιστορικό Γ.Καφταντζή η δημιουργία του μνημείου συνδέεται με το θάνατο σημαντικού προσώπου ή με πολύνεκρη μάχη μεταξύ των Αμφιπολιτών και του Φιλίππου Β’ το 356 π.Χ.
Καταστροφή του Μνημείου
Οι απόψεις των αρχαιολόγων για τη χρονολογία που συντελέσθη η καταστροφή του μνημείου διίστανται. Γίνεται αναφορά στο 422 π.Χ από τους υπό Βρασίδα ολιγαρχικούς που μισούσαν τους Αθηναίους. `Αλλη εκδοχή αναφέρει ότι καταστράφηκε από τους Ερούλους το 267 π.Χ. Επίσης αναφορές γίνονται για το 365 π.Χ από τους Βησιγότθους, το 1185 από τους Νορμανδούς, το 1204 από τους Λατίνους και το 1206 από τους Βούλγαρους.
Η δημιουργία Μουσείου στην περιοχή με σπάνια ευρύματα μαρτυρούν όλες της πτυχές της ιστορίας της Αρχαίας Αμφίπολης και της περιοχής της που αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες πόλεις όλων των εποχών, σε κάθε μορφή και δραστηριότητα ζωής.
