Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ
Ο κτισμένος χώρος της πόλης ως "απολιθωμένος χρόνος" επιτρέπει να προσεγγίζονται μέσα από την εξέλιξη της οργάνωσης και της μορφολογίας του, όλες οι αλλαγές που επέρχονται στη ζωή της πόλης και στη ζωή των κατοίκων της. Μ' αυτή την έννοια, η πόλη των Σερρών, βαριά τραυματισμένη από τον εμπρησμό του 1913, έχει κρατήσει "απολιθωμένα" λίγα δείγματα από την τελευταία φάση του Οθωμανικού παρελθόντος της.
Θαυμάσια δημόσια κτίρια εκλεκτικιστικής μορφολογίας, όπως το Παρθεναγωγείο "Γρηγοριάς" κτισμένο στα 1891 ή παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, όπως το διδακτήριο του Μαρούλη χάθηκαν για πάντα από τη φωτιά και μόνο το σημερινό Διοικητήριο, το πρώην Νοσοκομείο και ελάχιστα άλλα απομεινάρια μιας εποχής λαμπρής για την πόλη, στέκουν και λειτουργούν ακόμη και σήμερα. Ψευδοκίονες και κιονόκρανα, επιστύλια και αετώματα, περιφραγμένοι, φροντισμένοι κήποι με σιδερένιες εξώπορτες, μαρμάρινες σκάλες, ευρύχωρες βεράντες, βαριές ξύλινες πόρτες και κουφώματα, βιεννέζικα έπιπλα στο εσωτερικό τους, γύψινες κορνίζες και διακοσμήσεις, που αντανακλούσαν τον πλούτο και την ευαισθησία των Σερραίων στα όψιμα χρόνια του 19ου αιώνα όλα έγιναν παρανάλωμα του πυρός.
Κτίρια αυτής της εποχής, που και σήμερα στολίζουν την πόλη των Σερρών είναι: Το Διοικητήριο κτισμένο στα χρόνια 1898-1905, αποδίδεται στον γνωστό αρχιτέκτονα Ξενοφώντα Παιονίδη και εξυπηρετούσε τις ανάγκες του Οθωμανικού δημοσίου.
Ο εκλεκτικισμός του συμβάδιζε με τις επιλογές του φορέα κατασκευής του, το δε μέγεθός του συμβόλιζε την τότε κρατική εξουσία. Στον εσωτερικό προθάλαμό του υπάρχει μεταγενέστερη μαρμάρινη πλάκα όπου αναγράφονται τα εξής: "Ωκοδομήθη δι΄ εισφορών Σερραίων εν έτει 1898-1905 επί σχεδίου γράμματος Ε συμβολίζοντας τα ιδεώδη Ελλάς - Ελευθερία". Ένα δεύτερο λαμπρό οικοδόμημα, που κτίσθηκε το 1885 είναι το κτίριο του πρώην Νοσοκομείου των Σερρών. Στοίχισε η οικοδόμησή του 5.000 τουρκικές λίρες και τα χρήματα συγκεντρώθηκαν από συνδρομές των Σερραίων.
Μέλος της Ελληνικής Κοινότητας των Σερρών μετέβη στην Κωνσταντινούπολη και εκεί,αφούμελέτησε τον όλο μηχανισμό λειτουργίας του Εθνικού Νοσοκομείου των ΕλληνικώνΦιλανθρωπικών Καταστημάτων, επέστρεψε με τις ανάλογες προτάσεις και σχέδια, που έγιναν δεκτά με ενθουσιασμό από την εφορευτική επιτροπή και έτσι στα 1885 κατατέθηκε ο θεμέλιος λίθος του καινούριου νοσοκομείου της πόλης. Το 1913 στο ολοκαύτωμα της πόλης κάηκε και αργότερα, όταν επισκευάστηκε, χρησιμοποιήθηκε ως Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Ανακαινίστηκε το 1952 και χρησιμεύει ως και σήμερα ως 3ο Γυμνάσιο Σερρών. Τυπολογικά το οικοδόμημα αναπτύσσεται σε πτέρυγες και μορφολογικά φέρει νεοκλασικά στοιχεία.
Ένα από τα σημαντικότερα σωζόμενα αρχιτεκτονήματα του ύστερου 19ου αιώνα είναι και το οικοδόμημα που βρίσκεται στην οδό Μαρούλη . Το κτίριο αναπτύσσεται σε πτέρυγες με τοξωτά υπέρθυρα στη μεσαία πτέρυγα. Αρχικά ισόγειο, δέχτηκε προσθήκες από τον Κωνσταντινοπολίτη αρχιτέκτονα Περικλή Φωτιάδη, ενώ οι νέες πτέρυγες θεμελιώθηκαν από τον Ελ. Βενιζέλο το 1930. Από το 1932 έως και το 1981 λειτουργούσε ως ορφανοτροφείο αρρένων. Από τα κτίρια που θυμίζουν την εποχή της Τουρκοκρατίας στην πόλη των Σερρών είναι και το λουτρό (χαμάμ) της Καμενίκιας (επί της οδού Εμμανουήλ Παπά και Μαυροκορδάτου). Το Οθωμανικό αυτό λουτρό, με τρούλλινη επικάλυψη, ψηλό τύμπανο και δυο πλευρικά ημισφαίρια, έφερε στο μπροστινό του μέρος, διώροφο τετράριχτο κτίσμα από τα τέλη 19ου αιώνα με νεοκλασικά διακοσμητικά στοιχεία, κορνιζώματα στα παράθυρα και απομιμήσεις κιόνων στις γωνίες.
Αν και είχε χαρακτηρισθεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο δυστυχώς πρόσφατα κατέρρευσε . Επίσης δύο κτίρια δημοτικών σχολείων, πέρα από την αρχιτεκτονική τους αξία μεταφέρουν και ένα μέρος από την ιστορία της πόλης των Σερρών στο δικό τους χρονικό κατασκευής. Στο κέντρο της πόλης βρίσκεται το πρώην 1ο δημοτικό σχολείο γνωστό στους Σερραίους ως Τσαλοπούλειο ή κόκκινο σχολείο. Ονομάστηκε Τσαλοπούλειο προς τιμή του Τσαλόπουλου, που διετέλεσε διευθυντής του από τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας ως το 1930. Διώροφο κτίσμα με συμμετρική κάτοψη και κεντρικό εξώστη με μπαλουστράδες στον όροφο.
Το 11ο Δημοτικό Σχολείο στην οδό Βενιζέλου, πρώην Δημόσια Οθωμανική Σχολή "Ινταντιέ" με μορφολογικά δάνεια από τον νεοκλασικισμό και τυπολογία κοινή σε όλα σχεδόν τα διδακτήρια της εποχής, δηλαδή συμμετρική κάτοψη, τριμερή κατανομή του όγκου, διαίρεση σε οριζόντιες ζώνες. Το κεντρικό τμήμα προεξέχει ελαφρά από το επίπεδο της όψης. Χρησιμοποιήθηκε μετά την απελευθέρωση ως Γυμνάσιο. Στα τέλη του 19ου αιώνα η βελτίωση των οικονομικών συνθηκών ως συνακόλουθο της εμπορικής άνθησης έδωσε την δυνατότητα στους Σερραίους αστούς να οικοδομήσουν πολλές ιδιωτικές κατοικίες. Στην οικία του καπνεμπόρου Μαρούλη παρά την κακή κατάσταση στην οποία σήμερα βρίσκεται είναι φανερές οι κεντροευρωπαϊκές επιδράσεις, χαρακτηριστικό γνώρισμα και στα σπίτια των μεγάλων μεγαλoεμπόρων του Ροδολείβους, Δράμας και Καβάλας.
